WYJĄTKOWA JUBILEUSZOWA KONFERENCJA
7 września 2017 roku odbyła się w Zamościu wyjątkowa jubileuszowa konferencja „Ochrona i promocja miasta Zamość inwestycją w Dziedzictwo Narodowe. 25 lat na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO”. Głównym organizatorem konferencji był Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Lublinie: LWKZ Dariusz Kopciowski i Z-ca LWKZ Maria Gmyz we współpracy z Miastem Zamość i Muzeum Zamojskim.
Konferencję swoją obecnością zaszczycili m.in.: Sławomir Ratajski – Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO, Przemysław Czarnek – Wojewoda Lubelski, Robert Gmitruczuk – Wicewojewoda Lubelski, Katarzyna Dutkowska i Zbigniew Maj – przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Sztuki i Dziedzictwa Narodowego, Andrzej Olborski – Dyrektor PGE Dystrybucja Zamość, Bogdan Kawałko – przedstawiciel Marszałka Województwa Lubelskiego.
Konferencję rozpoczęli Maria Gmyz i Dariusz Kopciowski przypominając oficjalny dokument wystawiony 25 lat temu 14 grudnia 1992 roku, potwierdzający umieszczenie zamojskiego Starego Miasta na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Jako pierwszy wystąpił prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka z Politechniki Krakowskiej z wykładem „Zamość miasto idealne. Europejskość rozwiązań urbanistycznych CITTA DI FORTEZZA Rzeczpospolitej Obojga Narodów”. Zaprezentował wyjątkowość Zamościa, miasta – fortecy na wschodnich rubieżach Europy w kontekście innych założeń renesansowych miast zachodniej Europy oraz ścisłe związki z architekturą i urbanistyką europejską.
Kolejnym prelegentem był również pracownik PK prof. dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski przedstawiając prezentację ,,Kontekst krajobrazowy a ochrona miejsc niezwykłych – w tym na przykładzie Zamościa”. Przedstawił podstawowe kryteria oceny krajobrazu kulturowego, sposoby jego percepcji przez ludzi, identyfikacji i rozpoznawania a także reakcje funkcjonalne i emocjonalne pomiędzy człowiekiem a miejscem. To właśnie spełnienie polskiego postulatu z 1991 roku zgłoszonego do UNESCO spowodowało włączenie krajobrazów historycznych w zakres troski o europejskie dziedzictwo. Profesor uwypuklił na przykładzie Zamościa ważkość Pomnika Historii jako specjalnej, autonomicznej formy ochrony zabytku współtworzącą wraz z kontekstem krajobrazowym jedna całość i możliwość jego ochrony poprzez utworzenie na przykład Parku Kulturowego. Zakończeniem prezentacji były zalecenia dla zachowania trwałej wartości Zamościa jako miejsca wpisanego na Listę Dziedzictwa UNESCO i jednocześnie Pomnika Historii: bieżącego monitoringu i ochrony oraz dbałości o zachowanie tożsamości miejsca przy dokonywaniu nowych składników.
W ciekawej prezentacji pt.: ,,Twierdza Zamość na tle innych miast – twierdz Polski i Europy” dr inż. arch. Jan Janczykowski – dyrektor Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie przedstawił w skrócie renesansową teorię urbanistyki i architektury obronnej i przykłady jej zastosowania w Europie. Część z tych miast jest już szeroko znana z wpisów na Listę UNESCO jak Valletta, Sabbionetta, Palmanova czy Zamość, część jak fortyfikacje Vaubana we Francji czy dzieła obronne z Włoch, Chorwacji czy Czarnogóry czeka dopiero na ,,odkrycie’’. Wzmiankowane zostały nie zachowane już w pierwotnym kształcie miasta Kresów Wschodnich jak Żółkiew, Stanisławów czy Brody, które dopiero wymagają rozpoznania badawczego.
Prezentację prof. dra hab. inż. Bogusława Szmygina i Joanny Jurczyk „Ocena wartości Zamościa z perspektywy 25 lat od wpisania na Listę UNESCO” przedstawiła Joanna Jurczyk dokonując porównania miast europejskich z rodowodem XV-XVII wiecznym z Zamościem pod względem atrybutów wartości, oceny ich autentyzmu i integralności. Posługując się metodą ,,Smart Value’’ dokonano oceny głównych korzyści i atrybutów Zamościa w grupie porównawczej, wynikających z tego porównania dylematów i wytycznych umożliwiających właściwe zachowanie wspólnego dobra jakim jest Zamość dla następnych pokoleń.
„Debaty rocznicowe – trudne pytania o przyszłość Zamościa i Zamojszczyzny na tle polityki spójności” to temat prelekcji prof. dra hab. inż. arch. Bonawentury Macieja Pawlickiego z Krakowa. Profesor (od wielu lat związany zawodowo i emocjonalnie z Zamościem) przedstawił aktualne dzisiaj trudne pytania dotyczące historii, kultury, zagadnień filozoficznych oraz przyszłości miasta i regionu sugerując kierunek poszukiwań odpowiedzi na nie. Profesor przeprowadził nas ścieżką historyczną wskazując w kalendarium działania kolejnych ordynatów zamojskich, środowisk naukowych na przestrzeni lat 1580-1980 i sugerując źródła odpowiedzi na nurtujące nas pytania w historii Zamościa, rodu Zamoyskich i ich dokonaniach.
Zapoznał nas z ciekawą hipotezą tożsamości Pałacu (zamku) Zamojskiego z miejscem narodzin Jana Zamoyskiego – Skokówką. Równie ciekawą hipotezą jest umiejscowienie ,,Armamentarium Heroicum’’ czyli ,,zbrojowni bohaterów’’ w północnej części pałacu zamojskiego i jej koligacje z budowlą wzniesioną przez arcyksięcia Ferdynanda II przy zamku Ambras w Innsbrucku. Ważnym elementem prezentacji profesora były oczywiście załączone rysunki historycznych inspiracji, szkice, rysunki attyk, zameczku Skokówka czy nie publikowany jeszcze rysunek prof. Zina elewacji zachodniej Katedry. Na zakończenie profesor przypomniał wkład ostatnich ordynatów zamojskich, Pracowni Konserwacji Zabytków i Zamojskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w popularyzację kultury, historii miasta i regionu.
Środowisko krakowskie reprezentowali również dr hab. inż. arch. Jadwiga Środulska Wielgus i dr inż. arch. Krzysztof Wielgus również ze środowiska krakowskiego (PK) zaznajamiając nas z referatem „Wyjątkowe i uniwersalne wartości krajobrazów warownych – na przykładzie Twierdzy Zamość”.
W prelekcji przedstawiono przegląd krajobrazów warownych (również spoza Europy) ilustrujący ważne etapy historii ludzkości i interakcję człowieka ze środowiskiem. Zaprezentowano studialne opracowanie przemian historycznych najciekawszego chyba bastionu zamojskiego –nr III wraz z ostatecznym wynikiem rekompozycji, który możemy dzisiaj oglądać. Ciekawe również były szkice hipotetycznego wyglądu przedpól i obwarowań twierdzy w widokach na Starą Bramę Lwowską, bastion VII (z murem Carnota) czy Nową Bramę Lubelską z rawelinem, kojcem, murem Carnota i mostami wjazdowymi do twierdzy. Pokazano też szkic obrazujący hipotezę powstania bastionu V przez połączenie dwu odrębnych mniejszych bastionów obok.
Środowisko warszawskie na Konferencji reprezentował prof. dr inż. arch. Jeremi Królikowski wygłaszając wykład „Zamojski GENIUS LOCI”. Według profesora umiejętne połączenie troski o dobro publiczne z troską o rozwój gospodarczy, połączenie budowli publicznych z umiejętnie zaplanowanymi placami do handlu i miejscami do życia mieszkańców stworzyło w Zamościu ,,Civitas’’ – prawdziwe miasto. Jego ,,geniusz miejsca’’ wywiódł profesor z tradycji europejskich wraz z chrześcijaństwem i architekturą przeszczepionych na ziemie polskie. Posłużył się stwierdzeniem profesora Miłobędzkiego: ,,geniusz ten znalazł schronienie pod arkadami tego miasta’’. Profesor przestrzegł przed zagrożeniami jakie niesie za sobą zaniechanie ,,geniuszu miejsca’’ poprzez nieodpowiednią ingerencję urbanistyczno-architektoniczną jaką niesie duch czasu.
Ostatnim z prelegentów był dyr. Archiwum Państwowego w Zamościu – Jakub Żygawski. Prelekcja zatytułowana była: „Miasto idealne a miasto normalne. Analiza urbanistyczna otoczenia Starego Miasta w Zamościu na podstawie dawnych opracowań kartograficznych z XVIII – XX wieku”. Bazując na dawnych planach Zamościa (w tym również niedawno odkrytych) autor zwrócił naszą uwagę na elementy otoczenia samej fortecy, które uczestniczyły w życiu miasta, takie jak: Folwark Janowice, poczthalteria i Przedmieście Lubelskie, Podgroble i Sadowisko, domy podcieniowe w centrum tzw. ,,Nowego Światu’’ czy Rynek Świętokrzyski na Przedmieściu Lwowskim. Prelekcję zakończył pokaz Planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Zamościa Teresy Zaremby z 1950 roku z sugestią przeniesienia przebiegu kolei z Bastionu I.
W wolnej dyskusji i wystąpieniach Gości długo wspominano minione 25 lat i ludzi, którzy przyczynili się do wpisu Miasta Zamość na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wśród wielu nazwisk wymieniono ówczesnych: Senatora RP Jana Zamoyskiego, prof. arch. Wiktora Zina, konserwatora Marię Sarnik, prezydenta Eugeniusza Cybulskiego i wiele innych osób, których praca i zaangażowanie zasługuje na osobną konferencję.
Jacek Herc
