W poniedziałek, 25 listopada w Delegaturze Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w Zamościu odbyła się konferencja prasowa zorganizowana przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Zamość. W trakcie spotkania Sekretarz ŚZŻAK O/Zamość Witold Marucha przekazał do wiadomości opinii publicznej informacje dotyczące budowy pomnika-mauzoleum żołnierzy września 1939 r. na cmentarzu w Dubie (gm. Komarów – Osada) – która jest kontynuacją rozpoczętych w ubiegłym roku prac, mających na celu upamiętnienie miejsca pochówku żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. 4 listopada 2019 r. została podpisana umowa z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotycząca dofinansowania tego przedsięwzięcia.
Projekt dotyczy wzniesienia pomnika przy kwaterach ośmiu żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 r. podczas walk w okolicach miejscowości Dub, gmina Komarów. W mogiłach zostali pochowani rotmistrz Wacław Totjew, kapral Jan Sinicki, ułan Romuald Luterek, ułan Konstanty Pluta oraz czterech nieznanych żołnierzy. Żołnierze polegli 21 września 1939 r. przypuszczalnie podczas zwiadu poprzedzającego rozpoczęcie tzw. II bitwy tomaszowskiej, stoczonej przez oddziały wojska polskiego 22-26 września 1939 r. Mogiła zbiorowa żołnierzy wpisana jest do ewidencji grobownictwa wojennego z okresu II wojny światowej.
Celem zadania jest godne upamiętnienie poległych żołnierzy oraz utworzenie miejsca pamięci, przy którym można będzie organizować uroczystości o charakterze patriotycznym i religijnym.
Teren gminy Komarów związany jest z toczonymi tu ważnymi bitwami historycznymi (bitwa pod Komarowem 1920 r. i tzw. II bitwa tomaszowska we wrześniu 1939 r.). Jednym z poległych żołnierzy jest rtm. Wacław Totjew, oficer sztabowy Wileńskiej Brygady Kawalerii, walczący również pod Komarowem w 1920 r., legendarny zawodnik jeździecki z okresu międzywojennego, którego postać łączy obydwa te wydarzenia.
Prace nad upamiętnieniem tego miejsca rozpoczęto w r. 2018, w rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości. Uporządkowano wówczas zaniedbaną kwaterę żołnierzy września 1939 r., wydzieloną na miejscowym cmentarzu. Przeprowadzono prace ekshumacyjne, które pozwoliły na potwierdzenie faktu, że w zbiorowej mogile, bez godnego pochówku spoczywają żołnierze jednostek kawaleryjskich. Szczątki poległych złożono do trumien i 10 listopada 2018 roku, w przed dzień setnej rocznicy odzyskania Niepodległości dokonano uroczystego pochówku w murowanej komorze grobowej. Zabezpieczono artefakty i przeprowadzono badania naukowe. Odnaleziono m.in. ostrogi, dwa hełmy wz. 1915 typu francuskiego, dwie maski przeciwgazowe, guziki oraz gwizdek oficerski.
W miejsce zniszczonych betonowych krzyży ustawiono 8 nowych krzyży granitowych w dwóch rzędach, przygotowując miejsce pod ustawienie pomnika. Natomiast rozpadający się ceglany murek zastąpiony został granitowym. Uporządkowano teren wokół kwatery utwardzając podłoże. Wykonano projekt całości założenia w formie mauzoleum z ustawionym obok krzyży pomnikiem granitowym, zaprojektowanym w formie dwuczęściowego segmentu z jasnego i czerwonego granitu (barwy narodowe) z nałożonym i odlanym w brązie orłem wojskowym wz. 1919.
Związek posiada wszystkie pozwolenia związane z przygotowywaną inwestycją, oraz gotowy projekt pomnika, zaopiniowany przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Lublinie. Efektem realizacji zadania będzie utworzenie mauzoleum żołnierzy września poległych w obronie Ojczyzny podczas działań wojennych pod Dubem. Mauzoleum to będzie objęte opieką przez stowarzyszenie Światowy Związek Żołnierzy AK Okręg Zamość.
Na koniec konferencji Wiceprezes ŚZŻAK O/Z por. Andrzej Jaroszyński wspomniał o uroczystościach związanych z obchodami 101. Rocznicy Odzyskania Niepodległości przez Polskę, jakie miały miejsce w miejscowości Buśno (gm. Białopole) dn. 10 listopada br. i w których uczestniczyły delegacje pocztów sztandarowych ŚZŻAK O/Z. Podczas tego wydarzenia dokonano poświęcenia ziemi pobranej z 77 miejsc walki oraz męczeństwa patriotów polskich w latach 1939-1984 i jej złożenia w urnie na cmentarzu parafialnym.
