Każda ulica ma swoją historię. W tym tygodniu chciałabym opowiedzieć Państwu o – według mnie – najciekawszych z nich. Skoncentrowałam się głównie na ulicach staromiejskich, a artykuł nigdy by pewnie nie powstał, gdyby nie niezwykła książka Andrzeja Kędziory i Jakuba Żygawskiego „Leksykon ulic i placów Zamościa”, którą serdecznie polecam.
Ulica – ciąg komunikacyjny, droga na terenie zabudowy lub przeznaczonym do zabudowy, której współcześnie zazwyczaj nadaje się oficjalnie urzędową nazwę własną.
Często ulica spełnia również funkcje formalno-administracyjne poprzez przypisanie do budynków w jej otoczeniu kolejnych numerów porządkowych. Numery te narastają według różnych zasad: narastająco od historycznego centrum miasta, narastająco od rzeki i wzdłuż rzeki, w przypadku ulic o kształcie kolistym – narastająco zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Zdarzają się również inne sposoby numeracji (np. Japonii, często nawiedzanej przez trzęsienia ziemi posesje są numerowane według daty ich wybudowania).
Poza funkcjami komunikacyjnymi ulice pełnią również inne funkcje: wyznaczają granice obszarów o odmiennym sposobie użytkowania, tworzą przestrzeń umożliwiającą kontakty międzyludzkie, stanowią istotny element przestrzennej kompozycji miasta.
Etymologia. Ulica pochodzi od prasłowiańskiego *ułъ, *uła; por. gr. αὐλός (aulos) – „podłużne, wewnątrz puste wydrążenie”, αὐλή (aulē) „podwórze, zagroda, ogrodzenie”, αὐλών (aulon) „wąwóz, dolina” (Aliweri), ἒναυλος „struga, potok, wąwóz” (scs. ulьjь, czyli ul jest pokrewny pierwszemu greckiemu wyrazowi, gdyż pierwowzorem uli były barcie, tj. wydrążone pnie drzew).
W języku staropolskim obok ulicy istniała też uliczka w znaczeniu „furtka, brama, drzwi” (odpowiednik łac. porta, ianua, foris, obecnie tylko w użyciu dialektalnym).
Rekordowe ulice w Polsce. Do niedawna za najkrótszą w Polsce uznawana była ulica Leopolda Infelda w Sosnowcu. Ma 25 metrów. Obecnie najkrótsza w Polsce jest ulica Samborska w Warszawie. Jej długość wynosi 24 metry. Najdłuższą jest ulica Wał Miedzeszyński w Warszawie – 14,5 km. Najwyżej położoną ulicą w Polsce jest ulica Na Śnieżkę w Karpaczu. Zaczyna się na wysokości 830 m n.p.m., a swój bieg kończy przy obserwatorium meteorologicznym na wysokości 1602 m n.p.m.
Ulice w Zamościu. Jako ciągi komunikacyjne na obszarze Zamościa funkcjonowały jeszcze przed lokacją miasta, były to drogi lokalne łączące m.in Sitaniec, Łabunie, Szopinek, Żdanów czy Płoskie oraz odnogi historycznych szlaków handlowych Drogi Królewskiej (Z Czech przez Kraków Wołyń do Kijowa) oraz z Via Intermare (Droga Międzymorska Z Krasnegostawu przez Rawę do Lwowa) przecinające się w pobliżu Skokówki, na gruntach której lokowano Zamość. Bernardo Morando nadał Zamościowi szachownicowy układ ulic.
Pod koniec XVI wieku ulice otrzymały nazwy od miejscowości z których pochodzili pierwsi mieszczanie (Bełz, Chełm, Horodło, Hrubieszów, Rachanie, Szczebrzeszyn, Turobin i Tyszowce) pozostałe Farska, Młyńska, Podcerkiewna, Wodna… od miejsc.
W XVII i XVIII wieku pojawiły się ulice odzwierciedlające nazwy zawodowe, rzemieślnicze i narodowościowe (Ormiańska, Piekarska, Stolarska, Szewska, Ślusarska, Żydowska).
Na przełomie XVIII i XIX wieku pojawiły się nazwy związane z lokalizacją ważnych budowli i urządzeń (Bożnicza, Franciszkańska, Kolegialna, Kościelna, Lazaretowa, Ogrodowa, Ordonanshauzowa, Panieńska, Reformacja, Szpitalna), pełnioną funkcją (Brukowana, Plac Parad) albo upamiętniające np. Imperatora Piotra I.
W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się nazwy ulic związane z zasłużonymi osobistościami jak na przykład Hugona Kołłątaja, Tadeusza Kościuszki, Icchoka Pereca, Waleriana Łukasińskiego.
Podczas wojny Niemcy zmienili nazwy ulic na niemieckie, po II wojnie światowej pojawiła się np. ulica Włodzimierza I. Lenina, choć wróciła większość ulic z okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Z przedmieściami było trochę inaczej. Ich struktura była oparta o główne trakty i odchodzące od nich bezładne uliczki. Już od XVII wieku ukształtowały się nazwy Trakt Lubelski, Trakt Lwowski, Trakt Szczebrzeski, Trakt Hrubieszowski. Nazwy posiadały wymowę topograficzną jak Przedmieście Skierbieszowskie, Podgroble, Nowy Świat oraz nazwy rolniczo-rzemieślnicze Gęsia, Rybna, Garncarska, Kowalska, Zduńska, Słomiana, Łanowa, charakter militarny Kozacka i Drabowa (od drabów, straży zamkowej, która tu otrzymała parcele).
Od lat 20. XIX w. przedmieścia zostały przeorganizowane. Zaplanowano 5 osiedli w odległości 600 sążni (ok. 1200m) od murów twierdzy. Najlepiej rozwinęła się Nowa Osada na skrzyżowaniu Traktu Lwowskiego i Hrubieszowskiego. W 1849 roku na Nowej Osadzie tylko 5 ulic posiadało nazwę: Wysoka, Spadek, Długa, Jeruzalem, Targowisko. Na przedmieściu Lubelskim żadna.
W 1857 roku zamieszczono pierwsze tabliczki z nazwami 12 najważniejszych ulic w mieście, a w 1882 – 37 (blaszanych). W 1923 roku nazwy posiadały 42 ulice (przeważnie na Starym Mieście), w 1927 roku – 67 ulic i placów, w 1932 roku 96 placów i ulic, w marcu 1935 roku – 98, w lipcu 1936 roku – 127, w marcu 1939 r. – 129, w 1944 roku przed wyzwoleniem – 117 ulic i placów, w 1965 roku – 167, w 1977 – 240 ulic i placów, 1998 – 324 ulice, place i ronda, 2014 – 397. Ulice dzielą się na krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne.
Pod koniec XIX wieku rozpoczęto wykładanie klinkierem ulic, zakończono to przedsięwzięcie w 1915 r. (w obrębie miasta) czego zazdrościły nam niemal wszystkie miasta z Warszawą włącznie. Pierwszy odcinek nawierzchni asfaltowej otwarto w Zamościu 15 czerwca 1961 roku (Piłsudskiego między Starym Miastem a szpitalem).
Ulice były obsadzane drzewami np.: topolami obsadzono groble zamojskie do Żdanowa, Szczebrzeszyna i Mokrego, lipami ulicę Peowiaków, klon jesionolistny – Piłsudskiego, Lubelska, Partyzantów, Szczebrzeska, Okopowa, Krysińskiego, Żdanowska, Sienkiewicza, robinie akacjowe Akademicka wyjątkowa była ulica Orlicz-Dreszera powszechnie nazywana spacerową rosły przy niej akacje białe, różowe oleandry, w północnej części morwy z uwagi na hodowlę jedwabników.
Od 1956 roku magistracki pracownik Józef Chmiel nadzorował na rowerze zamojskie drogi ulepszone. W każdej chwili był gotowy zreferować aktualny stan ulic a nawet uporać się z pomniejszymi naprawami – (Kędziora, Żygawski).
AKADEMICKA – ok. 1580 wytyczona jako plac, nazwana oficjalnie w 1927 roku. W XVII w. rozległy plac pomiędzy dziedzińcem pałacowym a blokami zabudowy mieszczańskiej. Plac Zamkowy później w XIX w Plac Parad. W latach 1950-51 al. Stalingradzka – po kilku miesiącach zreflektowano się i wrócono do starej 370-letniej nazwy. Do początku lat 60. obsadzona akacjami była popularnym miejscem spacerów – czasem nawet nazywana aleją róż (herbacianych). W pobliżu parku rósł też rzadki czerwony klon i drzewo oliwne z ławką pod nim.
BAZYLIAŃSKA ok. 1580, nazwa od 2 poł XVIII w. Najdłuższa ulica staromiejska. Nazywana też do 1916 roku ulicą Wasilkowski lub Wasylowską od ros. Wasil czyli Bazyli.
BRATERSTWA BRONI ok. XVII w., nazwa od 1960 r. Osiedle Karolówka łączy wieś Chyża z wsią Siedliska. Jedna z trzech historycznych dróg o ca najmniej XVII wiecznym rodowodzie łącząca folwark Chyża z Siedliskami i Płoskiem. W 1938 r. powstała przy niej cegielnia Ludwika Kwiatka na tzw. Klinie (4 miejsce co do długości w Zamościu).
BRZOZOWA ok. 1830 roku, nazwa od 1935 roku. Osiedle Powiatowa, łączy ul. Lubelską z ul. Korczyńskiego. Pierwotnie stanowiła połączenie nowego traktu lubelskiego z traktem skierbieszowskim. W pierwszej połowie lat 30. XX wieku nazywana Żabią ze względu na mieszkające przy niej bardzo głośne żaby ;).
DANIŁOWSKIEGO Gustawa po 1822, nazwana w 1927 roku. (Osiedle Stare Miasto. Łączy ulice Zamenhoffa z ul. Przyrynek i pl. Stefanidesa. Najkrótsza ulica Starego Miasta i ogólnie Zamościa. Przez pewien czas ul. Jatkowa.
DZIECI ZAMOJSZCZYZNY (XVI w. nazwa 1984 roku. Osiedle Karolówka. Najstarsza część od ul. Okrzei do granicy miasta relikt dawnej drogi łączącej stary Trakt Lubelski do Folwarku Janowice.
GĘSIA po 1837 roku nazwa w końcu XIX wieku Osiedle Nowe Miasto. Łączy ul. Reja z ul. Spadek.
GMINNA (poł XVIII w., nazwa 1922. Obecnie ulica graniczna między osiedlami O. Świętego Piątka i O. Nowe Miasto, O. Nowe Miasto i O. Partyzantów, O. J. Zamoyskiego i O. Słoneczny Stok. Relikt osiemnastowiecznej drogi łączącej stary trakt lwowski z pierwotnym traktem hrubieszowskim. W trakcie reorganizacji w 1822 roku Nowej Osady otrzymała nazwę Kościelna (planowano tu kościół w XIX w. budowa nie doszła do skutku). Od połowy XIX w. ul. Jeruzalem, później Jerozolimska od synagogi Nowomiejskiej. Nazwa gminna wzięła się od siedziby gminy Nowa Osada (w miejscu obecnego kościoła św. Krzyża).
GRECKA (ok. 1580, nazwa od 1935 r.) Osiedle Stare Miasto. Łączy ul. Staszica z ul. Pereca. W 1591 roku wzmiankowana jako przecznica bez nazwy w rejonie kościoła ormiańskiego (p.w. Wniebowzięcia Bogarodzicy Marii Panny), nazywana też Placem Ormiańskim, w dwudziestoleciu jako Ormiańska a podczas drugiej wojny Griechenstrasse.
GRODZKA ok. 1580, nazwana ponownie 1951 i 1982. Główna oś kompozycyjna miasta. Zgodnie z koncepcją antropomorfizacji – kręgosłup miasta-organizmu. Od 2 poł XVIII w. kolejno Zamkowa, Brukowana, Wielka, od 1872 Imperatora Piotra I (potocz. Pietrowska), od 1917 roku ul. 3 Maja, w latach 1941-44 Burgstrasse, po wojnie znów 3 Maja, Grodzka a w latach 1958-82 Lenina.
HRUBIESZOWSKA (XVI w. ok. 1817 nazwa ok. 1870) (Słoneczny Stok, Osiedle Jana Zamoyskiego) Jedna z głównych arterii miejskich. Jest to relikt dawnego traktu hrubieszowskiego. Około 1870 otrzymała klinkierową nawierzchnię.
INFUŁACKA (XVIII w. nazwa 1933-1979, ponownie 1990) (Osiedla Jana Zamoyskiego. Boczna ul. Prostej). Relikt osiemnastowiecznej drogi do Stabrowa, odnoga traktu hrubieszowskiego. Przecinała działkę cegielni Jabłońskiego oraz linię kolejową. Stał przy niej ostatni czynny zamojski wiatrak (rejon ob. Wiaduktu dla pieszych nad ul. Zamoyskiego). W latach 1979-1990 jako ul. Gwardii Ludowej.
JAROSZEWICZA Jana Plac (2 poł. XVII w., nazwa po 1945) (Osiedle Stare Miasto. Zamyka od zachodu ul. Zamenhoffa). Na początku lat 30. XX w. nosił nazwę plac Gimnazjalny, w latach 1938-1939 – plac św. Andrzeja Boboli.
Dominika Lipska – Turystyka z Pasją
