W końcu XVI w. Jan Sariusz Zamoyski zbudował potęgę rodu i wyniósł go do jednego z pierwszych w Rzeczypospolitej. Zdobył ogromny majątek i najwyższe zaszczyty. Powołał do istnienia miasto idealne – Zamość i Ordynację Zamojską – swoiste państwo w państwie. Majątek ten przetrwał ponad 350 lat. Ordynacja Zamojska wyróżniała się z pozostałych w kraju, nie tylko wielkością, organizacją, lecz także uprzemysłowieniem, powiązaniami handlowymi oraz zmianami gospodarczymi, które często były pionierskie. W przeciągu jej istnienia zarządzało nią XVI ordynatów. Każdy z nich posiadał stosowne wykształcenie, i choć nie wszyscy Zamoyscy mieli talenty wojskowe to gospodarzami zawsze byli świetnymi i zawsze dbali o swoje dziedzictwo.
Pierwszym ordynatem był Jan Sariusz Zamoyski (19 III 1542-3 VI 1605), założyciel ordynacji. W latach 1576-78 podkanclerz a od połowy 1578 r. kanclerz wielki koronny. W 1581 r. został hetmanem wielkim koronnym. Początkowo w skład ordynacji wchodziły 2 miasta i 39 wsi. W 1605 roku, pod koniec życia pierwszego ordynata, powierzchnia ordynacji wynosiła 3710 km², a w jej skład wchodziło 6 miast, 149 wsi i 42 folwarki. Ponieważ niedawno pisałam o nim dłużej w tym miejscu pozwolę sobie na tę krótką wzmiankę.
Drugim ordynatem został Tomasz Zamoyski (1 IV 1594 – 8 I 1638). W 1618 r. został wojewodą podolskim, a 1619 r. wojewodą kijowskim. W 1628 r. został podkanclerzem, tak jak jego ojciec, a w 1635 r. kanclerzem wielkim koronnym. Był synem Jana Zamoyskiego i Barbary z Tarnowskich. Po przejęciu ordynacji Tomasz Zamoyski przystąpił do wprowadzania zmian oraz zwiększenia eksportu zboża do portów bałtyckich, przede wszystkim do Gdańska. Zlecił rozbudowanie portu rzecznego w Krzeszowie nad rzeką San oraz zbudowanie nowych statków. Te przedsięwzięcia doprowadziły do wzrostu towarowości ordynacji. Tomasz zadbał również o uprzemysłowienie posiadanych dóbr, budowano nowe młyny, wapienniki oraz cegielnie. Te ostatnie zakłady dostarczały materiały na wykończenie prac budowy Zamościa oraz jego umocnień. Działalność gospodarcza była przeplatana działalnością polityczną oraz walkami z Turkami, Tatarami, Kozakami i Szwedami. Kilkukrotnie brał udział w walkach z zagonami tatarsko-kozackimi, a w 1626 r. pociągnął na wojnę ze Szwedami oraz przyczynił się do zawarcia ugody z najeźdźcą w Starym Targu. Troszczył się i wspierał swoich żołnierzy także finansowo. Dokończył budowę Kolegiaty w Zamościu, wzniósł okazały kościół ormiański, za jego przyczyną powstała również murowana cerkiew, a w okolicy kilka kościołów. W ostatnich latach życia utrzymywał ożywione kontakty z Władysławem IV Wazą. Jego żoną była Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska.
Trzecim ordynatem był Jan II Zamoyski mający przydomek „Sobiepan” (9 IV 1627 – 7 IV 1665 r). w 1654 r. został podczaszym koronnym, a w 1658 r. wojewodą kijowskim. Rok później został wojewodą sandomierskim. Był w linii prostej wnukiem założyciela Ordynacji Zamojskiej – Jana Zamoyskiego, synem Tomasza Zamoyskiego i Katarzyny z Ostrogskich. W 1647 r. przejął Ordynację Zamojską oraz wszystkie dobra wolnodziedziczne rodziców. Jan „Sobiepan” Zamoyski nie był mecenasem sztuki, jak jego ojciec czy dziad. Jednak ufundował kilka kościołów m.in. w Wilkołazie koło Kraśnika oraz w Janowie Lubelskim. Zgromadził również okazały księgozbiór. W Zamościu w jego pałacu odbyła się także polska prapremiera „Cyda” Corneille’a. Niestety za rządów „Sobiepana” Zamoyskiego długotrwałe walki z wojskami Chmielnickiego, potop szwedzki, rekwizycje, rabunki i pożary mocno wyniszczyły dobra ordynackie. Wydatnie zmniejszył się eksport zbóż do Gdańska. By sfinalizować podjęte zadania, wbrew statutowi ordynacji zaciągał coraz większe pożyczki. Umierając bezpotomnie pozostawił majątek w ciężkim stanie. Trzeba jednak pamiętać, że przyszło mu objąć rządy w bardzo trudnych czasach. Trzeba też pamiętać, że był wielkim patriotą i dobrym organizatorem wojskowym. Jego żoną była Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien lepiej znana jako Marysieńka.
Czwarty ordynat to Marcin Zamoyski (1637 – 4 VI 1689). Był starostą bełskim, bolimowskim, płoskirowskim oraz rostockim. W 1659 r. został podstolim lwowskim, a w 1679 r. wojewodą bracławskim. W 1682 r. został wojewodą lubelskim natomiast 3 lata później podskarbim wielkim koronnym. Po bezpotomnej śmierci Jana „Sobiepana” ordynacja przeżywała okres niepokojów. Statut nadany ordynacji przez fundatora wykluczał od dziedziczenia kobiety. Mimo to siostra „Sobiepana” Zamoyskiego Gryzelda Wiśniowiecka oraz spadkobiercy drugiej jego siostry Joanny Barbary Koniecpolskiej wystąpili z roszczeniami spadkowymi, powołując się przy tym na ogólne zasady sukcesji obowiązujące w prawie polskim. Spór zaognił się, kiedy przeciwko Wiśniowieckim oraz Koniecpolskim wystąpili przedstawiciele drugiej linii Zamoyskich, zgodnie ze statutem ordynacji, prawowity dziedzic. Gryzelda Wiśniowiecka nie czekając na prawne rozstrzygnięcie siłą zajęła majątek i użytkowała go do śmierci w 1672 r. W kilka miesięcy po jej śmierci w taki sam sposób majątek przejął jej siostrzeniec Stanisław Koniecpolski. Ostatecznie sejm w 1674 r. przyznał Ordynację Zamojską Marcinowi Zamoyskiemu. Marcin Zamoyski był najwierniejszym zwolennikiem polityki zagranicznej oraz krajowej Jana Sobieskiego. Był ministrem finansów i opiekował się skarbem państwa, ściągał podatki, wypłacał żołd, pensje, zarządzał mennicą, cekhauzami. Jego oszczędne rządy w ordynacji z czasem zaczęły przynosić spore zyski. Zakładał nowe wsie, osady, folwarki i miasta. W 1688 r. w skład ordynacji wchodziło 9 miast, 60 folwarków oraz 168 wsi. Zmodernizował urządzenia forteczne Zamościa. Był drugim fundatorem i odnowicielem majątku ordynackiego i dał początek „młodszej” linii ordynatów. Dzięki niemu Akademia Zamojska otrzymała część uprzednio utraconych funduszy, lecz mimo to Marcin Zamoyski nie odważył się na przeprowadzenie gruntowniejszych reform w uczelni, przez co Akademia zaczęła chylić się ku upadkowi. Jego żoną była Anna z Gnińskich.
Piąty ordynat to Tomasz Józef Zamoyski ( 28 VII 1679- 26 XII 1725). Był starostą grodeckim i płoskirowskim oraz pułkownikiem wojsk królewskich. W 1700 r. wybuchła wojna północna, w wyniku której przeciwko Szwecji walczyła Dania, Rosja oraz Saksonia. Polska oficjalnie nie brała udziału w tej wojnie, jednak wydarzenia przybrały nieoczekiwany przebieg. Mianowicie król Szwecji Karol XII z pomocą Anglii oraz Holandii zmusił Duńczyków do wycofania się z wojny i rozbił wojska rosyjskie pod Narwą. Po tych wydarzeniach zwrócił się przeciwko królowi polskiemu Augustowi II. Polska stała się terenem zaciętych walk. Szwedzi pod Zamościem pojawili się w 1703 r. i zażądali kontrybucji oraz otwarcia bram miasta. Szwedzi po kilkudniowym pobycie pod twierdzą oraz zniszczeniu okolicznych miejscowości odeszli spod murów. Tomasz podjął próbę zreformowania Akademii Zamojskiej, która upadała. Chciał uregulować jej sprawy finansowe, wprowadzić nowe zasady organizacyjne oraz podnieść poziom kształcenia. Jednak spotkał się z oporem ciała pedagogicznego i zarzucił z czasem ten pomysł. W 1715 r. przygotował akt lokacyjny miasta Józefów na terenie Majdanu Nepryskiego. Jednak przywilej lokacyjny nie został podpisany przez króla Augusta II. Ani klimat społeczny, ani wydarzenia nie sprzyjały temu. Pomimo to w 1719 r. ordynat rozpoczął budowę miasta. W 1725 r. nie mogąc doczekać się podpisu króla sam wystawił akt własny lokacyjny dla miasta Józefów. Po wojnie północnej ordynację pozostawił w trudnym położeniu ekonomicznym. Zmarł bezpotomnie. Jego żonami były Teresa Potocka i Antonina Zahorowska.
Sylwia Jagoda – Turystyka z Pasją
Od góry: Tomasz Zamoyski, Jan Sobiepan Zamoyski, Marcin Zamoyski, Tomasz Józef Zamoyski.
